Zachowek w prawie polskim

Zachowek

Zasadą polskiego prawa spadkowego jest, iż każda osoba pełnoletnia może swobodnie rozporządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci. Służy temu uprawnienie do sporządzenia testamentu. Często zdarza się jednak, że osoba zmarła, swoją ostatnią wolą dokonuje przepisania całego swojego majątku z pokrzywdzeniem innych członków rodziny. W praktyce miałem też do czynienia z sytuacjami, gdy na podstawie testamentu dziedziczyła osoba zupełnie obca, niebędąca rodziną. Działo się to na skutek manipulacji bądź wykorzystania choroby i ufności osoby starszej. W skrajnych przypadkach jest możliwe dążenie do obalenia takiego testamentu. Jednak prawo polskie stworzyło też swoistą instytucję ochronną, mającą zabezpieczać interesy rodziny. Taką właśnie instytucją jest zachowek w prawie polskim.

Czym jest zachowek?

Zachowek, to swoiste ograniczenie uprawnienia do swobodnego dysponowania swoim majątkiem. Ograniczenie to następuję na rzecz i korzyść najbliższej rodziny. Jest to uprawnienie do żądania od osoby (lub kilku osób), która na mocy testamentu odziedziczyła cały majątek po zmarłym, stosownej kwoty pieniężnej. W ramach żądania zachowku nie można żądać całej kwoty, którą normalnie byśmy otrzymali, gdyby nie było testamentu. Przepisy wyraźnie określają wysokość zachowku, jakiej można żądać. Odwołując się bezpośrednio do przepisów, należy wskazać na dwie wartości których można żądać. Zasadą jest, że uprawniony do zachowku może żądać 1/2 tego, co by otrzymał, gdyby nie testament. Wskazana reguła napotyka pewną modyfikację. Jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli jest małoletni, to zachowek wynosi 2/3.

Osoby uprawnione do zachowku

Zasadą jest, że roszczenie o zachowek mogą składać najbliżsi członkowie rodziny zmarłego. Przysługuje on zatem zstępnym spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki itd.), małżonkowi spadkodawcy, rodzicom spadkodawcy. Chodzi więc tu osoby, które dziedziczyłyby na mocy przepisów prawa spadkowego, gdyby nie było testamentu.

Forma zachowku

Przepisy prawa spadkowego mówią wprost o równowartości pieniężnej, która powinna zostać wypłacona na rzecz uprawnionego do zachowku. Nie można jednak zapominać, że osoba uprawniona do zachowku oraz spadkobierca mogą w drodze umowy inaczej określić sposób spłaty. Często stosowaną praktyką jest zawieranie umowy darowizny nieruchomości, bądź ruchomości, co ma stanowić ekwiwalent zapłaty sumy pieniężnej. W tym zakresie dużo zależy od możliwości porozumienia się pomiędzy stronami.

Zachowek, a przedawnienie roszczenia

Reguła jest, że zachowku można żądać w terminie 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Roszczenie skierowane po tym terminie może zostać uznane za przedawnione i nie rodzić skutków prawnych. Co ważne, w przypadku wniesienia pozwu o zachowek do sądu, wskazany termin ulega przerwaniu. Oznacza, to że jeśli w chwili złożenia pozwu okres 5 lat jeszcze nie upłynął, to niezależnie od tego, jak długo będzie trwało postępowanie, zarzut przedawnienia będzie bezskuteczny. Ma to bardzo duże znaczenie. Zdarza się, że w trakcie postępowania zostają ujawnione dodatkowe składniki majątku zmarłego. To z kolei rodzi uprawnienie do żądania wyższej kwoty, niż pierwotnie. Opisane przerwanie biegu przedawnienia ma także znaczenie dla tej podwyższonej kwoty, a tym samym także wobec niej zarzut przedawnienia będzie bezskuteczny.

Jak obliczać zachowek w praktyce

Bardzo często jest to najbardziej problematyczne zagadnienie w przypadku zachowku. Aby obliczyć zachowek, konieczne jest posiadanie orientacyjnej wiedzy o wartości majątku po zmarłym. Postaram się wskazać sposób obliczania zachowku na podstawie poniższego przykładu:

Pan Waldemar był wdowcem i posiadał troje dzieci – pełnoletnich Mariusza oraz Sebastiana, a także 15- letnią Mariolę. Będąc w podeszłym wieku, zdecydował się sporządzić testament, na mocy którego cały jego majątek miała otrzymać jego sąsiadka, Pani Jadwiga. Po śmierci Waldemara, na mocy wskazanego testamentu jedynym spadkobiercą stała się Jadwiga. Majątek Waldemara był wart w przybliżeniu 900.000 zł.
Wraz z ogłoszeniem testamentu, dzieci Waldemara postanowiły dochodzić od Jadwigi należnego im zachowku. Uwzględniając powyżej wskazane dane, możemy stwierdzić, że gdyby nie testament, każde z dzieci dziedziczyłoby po 300.000 zł. Mając na względzie wyżej opisane zasady, należy wskazać, że Mariusz oraz Sebastian mogą żądać od Pani Jadwigi kwot po 150.000 zł (a więc 1/2 tego co by normalnie otrzymali). W przypadku nadal małoletniej Marioli sytuacja wygląda odmiennie. Może ona bowiem żądać zachowku w powiększonej kwocie – 200.000 zł (2/3 normalnego spadku). 

Podsumowanie

Instytucja zachowku jest sposobem za zabezpieczenie interesów członków rodziny, którzy nieraz angażują swój czas oraz środki w opiekę nad spadkodawcą. Warto w tym zakresie znać swoje uprawnienia, a w szczególności pamiętać o 5-letnim terminie. Nieraz spotkałem się z sytuacją, gdy po kilkunastu latach osoba uprawniona do zachowku przypominała sobie o swoich prawach, gdy było już za późno.

Zachowek nie jest zagadnieniem prostym. Bardzo często w przypadku skierowania roszczenia o zapłatę  zachowku, pojawiają się liczne konflikty rodzinne i silne emocje. W tak trudnych chwilach najlepiej zabezpieczyć swoje intersy, powierzając sprawę adwokatowi, który doradzi, jakie działanie będzie najbardziej korzsystne, a także może wziąć czynny udział w postępowaniu przed sądem i podjąć kroki dla najbardziej korzystnego rozstrzygnięcia.

Jeżeli zainteresował Cię powyższy artykuł,  polub moją stronę na facebooku. Zależy mi także na Twojej opinii, bądź pytaniach w zakresie opisanego problemu. Zapraszam także do zapoznania się z propozycją współpracy z Kancelarią.